“जर देशप्रेमाची व्याख्या सरकारची अंधभक्ती नसेल, झेंड्यांची आणि राष्ट्रगीताची भक्तिभावाने पूजा करणे नसेल; उलट आपल्या देशावर, आपल्या साथी नागरिकांवर (सर्व दुनियेतील) प्रेम करणे असेल, न्याय आणि लोकशाहीच्या तत्त्वांप्रती वचनबद्धता असेल; तर खऱ्या देशप्रेमासाठी हे आवश्यक आहे की जेव्हा आपले सरकार या तत्त्वांचा भंग करेल, तेव्हा आपण त्या सरकारचा आदेश मानणे बंद करू !”

अशाप्रकारे प्रत्येक पावलावर आपल्याला जाणीव होते की एखाद्या विजेत्याने विदेशी लोकांवर विजय मिळवावा तसे, एखाद्या बाह्य शक्तीप्रमाणे, आपण निसर्गावर राज्य करत नाही; तर आपण हाडा-मांसा-रक्ता-बुद्धीची माणसं निसर्गाचाच भाग आहोत आणि निसर्गातच अस्तित्वमान आहोत, आणि निसर्गावरील आपले सगळे प्रभुत्व यातच सामावले आहे की निसर्गाचे नियम समजू शकण्याची आणि अचूकरित्या लागू करण्याची इतर सजीवांपेक्षा उजवी अशी आपली क्षमता आहे.

‘एकीकडे, जेथे जनआंदोलन आणि राष्ट्रीय चळवळ होती, त्याच वेळी त्यांच्याबरोबरच जातीय आणि जातीयवादी चळवळी जाणीवपूर्वक सुरू केल्या गेल्या कारण या चळवळी ना इंग्रजांच्या किंवा कोणत्याही वर्गाच्या विरोधात नव्हत्या, तर इतर जातींच्या विरोधात होत्या.’

माझी जीवनावर फार निष्ठा असून, मला माणसं फार आवडतात. त्यांची श्रमशक्ती महान आहे. ती जगतात, व जगाला जगवतात. त्यांच्या बळावरच हे जग चालतं. त्याला विद्रूप करणं मला आवडत नाही.

“जर देशप्रेमाची व्याख्या सरकारची अंध आज्ञाधारकता नसेल, झेंडा आणि राष्ट्रगीताची भक्तिभावाने पूजा करणे नसेल; उलट आपल्या देशावर, आपल्या साथी नागरिकांवर (सर्व जगातील) प्रेम करणे असेल, न्याय आणि लोकशाहीच्या तत्वांशी एकनिष्ठता असेल; तर खऱ्या देशप्रेमासाठी आवश्यक आहे की जेव्हा आपले सरकार त्या तत्वांना पाळणार नाही, तेव्हा आपण त्या सरकारचा हुकूम मानायला नकार द्यावा”

“नागरिक अवज्ञा आपली समस्या नाहीये. आपली समस्या आहे नागरिकांची आज्ञाधारकता. आपली समस्या आहे की जगभरात लोक नेत्यांच्या, हुकूमशहांच्या आदेशांचे पालन करत आलेत .. आणि या आज्ञाधारकतेमुळे कोट्यवधी लोक मारले गेले आहेत. … आपली समस्या ही आहे की जगभरात गरिबी, भूकबळी, अज्ञान, युद्ध आणि क्रूरतेचा सामना करणारे लोक आज्ञाधारक बनून आहेत. आपली समस्या ही आहे की लोक आज्ञाधारक बनलेले आहेत जेव्हा तुरुंग सामान्य चोरांनी भरलले आहेत आणि मोठे चोर देश चालवत आहेत. ही आमची समस्या आहे”

राज्यकर्त्यांची शक्ती जनतेच्या अज्ञानामध्ये सामावलेली असते. राज्यकर्त्यांना हे तथ्य चांगलच उमगलेलं असतं, त्यामुळे ते नेहमीच योग्य ज्ञान जनतेपर्यंत पोहचण्याला सक्रीय विरोध करतात.

आपण आपल्या मानसिक दास्याच्या बेडीची एक एक कडी कठोरपणे तोडून फेकून द्यायला सदैव तयार रहायला हवं. बाहेरील क्रांतीपेक्षा मानसिक क्रांती जास्त गरजेची आहे. आपल्याला मागे पुढे उजवीडावीकडे दोन्ही हातांनी नंगी तलवार नाचवत आपल्या सगळ्या रुढींना कापत पुढे जावं लागेल.

इतिहासाने पुन:पुन्‍हा सिद्ध केलेल्‍या एका सत्‍याकडे आम्‍ही जनतेचे लक्ष वेधू इच्छितो. गुलामी आणि असहाय्यतेत विव्हळणाऱ्या जनतेला चिरडून टाकणे सोपे आहे, परंतु विचार अमर असतात आणि जगातील कोणतीही शक्ती त्यांना चिरडून टाकू शकत नाही. जगातील महान साम्राज्‍ये धुळीला मिळाली, पण ज्या विचारांनी प्रेरित होऊन जनसामान्यांनी ही साम्राज्ये धुळीस मिळवली ते विचार आजही जिवंत आहेत.

समाजाचे प्रमुख अंग असूनही आज कामगारांना त्यांरच्या प्राथमिक हक्कांपासून वंचित ठेवले जाते. शोषण करणारे भांडवलदार त्यांच्या निढळाच्या कमाईतून निर्माण होणारी सर्व संपत्ती हडपून टाकतात. दुसऱ्याचे अन्नदाते असणारे शेतकरी आज त्यांच्या कुटुंबासह एकेका दाण्यासाठी मोताद बनले आहेत. जगभरच्या बाजारपेठांसाठी कपडे उपलब्ध करून देणाऱ्या विणकऱ्याला आपले व पोराबाळांचे शरीर झाकण्याइतकेदेखील कापड मिळत नाही. सुंदर महाल निर्माण करणारे गवंडी, लोहार, सुतार स्वत: मात्र घाणेरड्या वस्त्यांत राहून आपली जीवनयात्रा समाप्त करतात. या विपरित समाजातील शोषक भांडवलदार त्यांच्या छोट्यामोठ्या लहरींखातर लाखो-कोट्यावधींची उधळपट्टी करतात.