11 ऑगस्ट म्हणजे खुदिराम बोस यांचा शहादत दिवस. वयाच्या अवघ्या 18 व्या वर्षी स्वातंत्र्यासाठी लढणाऱ्या या क्रांतिकारकाला इंग्रजांनी फासावर लटकवले. कोण होते खुदिराम बोस आणि काय आहे त्यांचा वारसा?

इतिहासकार इरफान हबीब यांनी जालियनवाला बाग स्मारकाच्या ह्या नव्या रूपाला इतिहास आणि ऐतिहासिक वारश्याच्या किमतीवर करण्यात आलेले कंपनीकरण म्हटले आहे. डॅनिश-ब्रिटिश इतिहासकार किम वॅगनर, जे वसाहतकालीन भारतीय इतिहासाचे अभ्यासक आहेत, यांनी ह्या ‘सौंदर्यीकरणा’ बाबत मांडले की जालियनवाला बाग हत्याकांडाचे शेवटचे अवशेष प्रभावी पणे मिटवण्यात आले आहेत. येणारी पिढी हा इतिहास आहे तसा कधीच समजू शकणार नाही

देशासाठी प्राण देण्याची उर्मी ती शक्ती आहे जी विविध पार्श्वभूमीतून आलेल्या क्रांतिकारकांना एकमेकांवर तसेच जनतेवर अगाध विश्वास आणि प्रेम देते. आजच्या तरुण पिढीला सुद्धा आपल्या पूर्वजांबद्दल आणि त्यांच्या क्रांतिकारी प्रेरणेबद्दल काहीतरी माहिती नक्कीच असली पाहिजे.

तुमच्या जळवांचा ऱ्हास राहुल सांकृत्यायन( अनुवाद: अभिजित) लेखकाचा   परिचय राहुल सांकृत्यायन (1893-1963) खऱ्या अर्थाने जनतेचे लेखक होते. ते आजच्यासारख्या तथाकथित प्रगतिशील लेखकांसारखे नव्हते, जे जनतेच्या जीवन आणि संघर्षापासून अलिप्त राहून…

साथींनो, आजचा काळ हातावर हात धरून आणि स्वतःच्या नशिबावर विश्वास ठेवून बसण्याचा नाही. कुणी तारणहार किंवा पैगंबर येऊन आपल्याला मुक्ती मिळवून देईल असेही नाही. आपणच आपली ताकद ओळखायला हवी. चंद्रशेखर आझादांसारखे क्रांतिकारक देखील कोणी अवतार पुरुष नव्हते, ते सुद्धा तुमच्या आमच्या सारखे मानवंच होते.

ज्या इतिहासाचा आणि संस्कृतीचा आम्हाला अभिमान आहे, ती आम्हाला एका सामान्य माणसासारखे जगू देत नाहीत. खाणे-पीणे, रहाणीमान, लग्न, आरोग्य-स्वच्छता, आणि बंधुता – या सर्व बाबतीत ती आम्हाला दुनियेसमोर अवमानित करू पाहतात. आपल्यासाठी सर्वात चांगले हेच असेल की आपल्या इतिहासाला फाडून फेकून द्यावे आणि स्वत:ला संस्कृतीपासून वंचित समजून जगातील इतर समुदायांकडून पुन्हा क, ख, ग शिकणे चालू करावे.

धर्म तर आपसात वैर शिकवतो, भावाला भावाचे रक्त प्यायला शिकवतो.  हिंदुस्तान्यांची एकता धर्मांच्या मेळाने नाही तर धर्मांच्या चितेवर होईल. कावळ्याला धुवून हंस बनवता येत नाही. कांबळं धूवून रंगवता येत नाही. धर्मांचा आजार नैसर्गिक आहे. त्याचा, मृत्यूशिवाय इलाज नाही.

कायदा आणि न्यायालय हे धनिकाच्या विरोधात, गरिबाला न्याय देण्यात किती असमर्थ आहेत, हे समजायला दृष्टांताची गरज नाही. भारताच्या प्रत्येक गावात याची अनेक उदाहरणे मिळतील. छोट्या अपराधांची तर गोष्टच सोडा, खून सुद्धा पचवले जातात. जमिनदार किंवा धनिकाच्या इशाऱ्यावर एक माणूस मारला गेला. धनिक माणसाने नोटांचा गट्ठाच डॉक्टरसमोर ठेवला. डॉक्टर तर समजतोच, की दहा वर्षात जितके कमावता येईल तितके समोर ठेवले आहे, आणि घरी आलेल्या लक्ष्मीला नाकारायचे नसते. डॉक्टर लिहून देतो—हॄदय कमजोर होते, घाव हलका होता, इत्यादी आणि मामला रूपच पालटतो. अनेकदा तर प्रेताला लगेचच जाळून टाकले जाते आणि नंतर धमक्या व प्रलोभनांचा वापर करून साक्षिदारांना आपल्या बाजूला वळवले जाते. अनेकदा गरिब लोक तर कोर्टापर्यंत जातच नाहीत. जर धनिकाद्वारे केलेले तीन खून एखाद्या ठाणेदाराला मिळाले तर त्याचे तर नशिबच फळफळते. तो एवढा पैसा कमावतो की नोकरी गेली तरी आयुष्यभर चैनीत काढेल.

तुरुंगामध्ये अपराध्याला सुधारण्यासाठी पाठवले जाते. कोण्या काळी शिक्षेचा अर्थ होता गुन्हेगाराला यंत्रणेची जरब बसवणे, पण आजच्या सभ्यतेत तुरूंग आणि शिक्षेला सुधार करण्याची संधी म्हणून पाहिले जाते. या तुरुंगांची अवस्था काय आहे? कैदी तिथे जाऊन पहातो की छोट्या शिपायापासून सुपरिंटेंडंट पर्यंत सर्वजण कैद्यांच्या हिश्श्यातून काहीनाकाही आपल्या गरजेसाठी घेतात. तीन मण तांदळातून अर्धा मण काढला जातो. गव्हाच्या पिठात भुसा आणि माती सुद्धा टाकली जाते. चांगल्या भाज्या अधिकाऱ्यांसाठी बाजूला काढल्या जातात, साध्या भाजीतला सुद्धा चांगला भाग इतरच कोणी घेऊन जाते आणि कैद्यांच्या वाटेला येते फक्त झाडपत्ती. तेल, दूध, तूप, गूळ—अशा सर्व वस्तूंमध्ये सुद्धा याच प्रकारची लूट आहे. सिगारेट आणि तंबाखूवर बंदी आणून सरकार कैद्यांना संयमाचे धडे देऊ पहाते, पण याचा परिणाम फक्त इतका आहे की पैशावाल्या कैद्यांना या गोष्टी थोड्या महाग मिळतात. खरेतर ज्या कैद्याकडे लाच द्यायला पैसे आहेत, त्याला जेल मध्येही सर्व सुविधा उपलब्ध होतात. अशा वातावरणात खरंच काही सुधार होईल?

खरे तर सदाचाराच्या बाबतीत आपला समाज “मनसि अन्यत वचसि अन्यत” (बोलायचे एक, आणि करायचे दुसरेच) चा पक्का अनुयायी दिसून येतो. आतील सर्व ढोंग पाहत किती तन्मयतेने याची धार्मिक चर्चा आपण आपापसात करतो? त्यावेळी लक्षात येते की , आपल्या समाजात या नियमांची अवहेलना करणारा कोणीच नाहीये! किंवा आपण कोणत्यातरी दुसऱ्याच विश्वात बसून चर्चा करत आहोत. निश्चितच जेव्हा आपण सत्य परिस्थिती बद्दल विचार करतो, तेव्हा लक्षात येते की आपल्या समाजामध्ये ब्रह्मचर्य आणि सदाचार एका मोठ्या भंपकतेशिवाय काहीच महत्व ठेवत नाहीत. आश्चर्य वाटते की हजारो वर्षांपासून आपल्या समाजाने अशा आत्मवंचनेचा जोरदार प्रचार करून कोणता हेतू साध्य केला? ‘जितकं औषध घेतलं तेवढा आजार वाढत गेला’ नुसार जेवढी  शतके उलटत गेली तसा आपल्या नैतिकतेचा स्तर ढासळतच गेला आहे. परिमाणामध्ये नाही, त्यामध्ये तर देश-काळाच्या मानाने फरक पडलेला नाही; घृणास्पद प्रक्रियेमध्ये मात्र नक्की फरक पडलाय.